Shkruan: Lubisha ARSIQ
Në 12 orët e para të 4 nëntorit (e premte), sistemi elektronik i “Termini im” kishte regjistruar rreth 20 mijë udhëzime për pacientë dhe më shumë se 60 mijë receta të dhëna. Të dhënat, në mënyrë tabelare, me ndryshimet nga sekonda në sekondë, prezantohen për çdo ditë në livedashboard.zdravstvo.com.mk, faqe kjo që i kushtohet “Terminit tim”, nënshkruar nga Ministria e Shëndetësisë. Nëse disa ditë i përcillni të dhënat, do të vëreni që numrat vazhdimisht janë me dhjetëra mijëra, edhe për udhëzime edhe për receta, ndërsa prej diagnozave më së shumti përsëriten disa. Dominon diagnoza me shenjën I10, ose tensioni i lartë i gjakut, pa prejardhje të përcaktuar; pastaj N40, ose hiperplazia e prostatës; E10, e lidhur me sheqerin dhe insulinën; R10, me dhimbjet në bark.
Këto të dhëna on-lajn mund të shërbejnë për përcjelljen e saktë të shëndetit të pacientëve, përkatësisht për përcaktimin e listës me diagnoza, të cilat janë të shumta në numër, të asaj me terapi të dhëna, një analizë më e gjerë të dhënash që e definojnë Regjistrin e sëmundjeve. Kjo është vetëm njëra prej mënyrave se si mund të fillojnë pushtetet e shëndetësisë me krijimin e atij dokumenti të domosdoshëm, nëse shteti me të vërtetë dëshiron që në mënyrë të vërtetë të përpiqet për parandalimin e sëmundjeve, diagnostikimin dhe shërimin e tyre.
Kanceri do të na hajë deri sa e bëjmë regjistrin
Ja, të marrim vetëm një shembull – sipas pritjeve të Organizatës Botërore të Shëndetësisë, deri në vitin 2020 në nivel global kanceri do të jetë në vendin e parë sipas vdekshmërisë. Maqedonia nuk bën përjashtim, për shkak se edhe këtu, edhe pse nuk ka statistikë të precizuar deri në fund, në mënyrë rapide shtohet numri i të sëmurëve me sëmundje malinje. Kjo e dhënë tmerruese patjetër t’i detyrojë pushtetet shëndetësore që ta definojnë strategjinë nacionale, e cila do të përmbajë masa parandalimi, por edhe për zgjedhjen e vërtetë të barnave. Thjesht, kompetentët të mësojnë se si të sillen, që të përpiqen për ta ulur vdekshmërinë.
Për këtë qëllim, shoqata për luftë kundër kancerit “Borka” ka filluar bashkëpunimin dhe komunikimin me industrinë farmakologjike, që t’u dëftojë se patjetër duhet të ulen çmimet e barnave të reja, bashkëkohore, kundër kancerit, përkatësisht farmacia të bëjë programet e veta, e nëse është e domosdoshme, edhe në formën e donacioneve, që barnat lehtësisht të vijnë në duart e pacientëve. Duke qenë se “Borka” është pjesë e asociacioneve evropiane për luftë kundër kancerit, Organizata këtë çështje tashmë haptas dhe publikisht e shtron nëpër metropolet evropiane në të gjitha konferencat. Duket qartë që do të jetë i domosdoshëm koordinimi i fortë i kompanive të mëdha farmaceutike nga Evropa me punonjësit maqedonas të shëndetësisë, që të sëmurët më lehtë të mund ta bëjnë terapinë. Këtë patjetër ta bëjnë, që të pengojnë që kanceri të bëhet rekorder me rastet e vdekjes.
Por, si mund të arrijë sistemi shëndetësor tek strategjia nacionale? Të definojë dokumentin i cili në mënyrë precize do ta bëjë prerjen e preventivës, të sëmundjes dhe të vdekshmërisë, që të mund të reagojë? Thjesht, Maqedonia ndër vite nuk e bëri regjistrin e sëmundjeve, sidomos të sëmundjeve malinje, që më thjesht të mund të ndërtojë planin strategjik për luftë kundër sëmundjeve.
– Ne nuk e kemi regjistrin e sëmundjeve malinje, ku do të kemi të dhëna precize, edhe për rastet e reja, edhe për numrat rreth vdekshmërisë. Ajo çfarë bëhet prej vitit të kaluar përmes reformës “Termini im” dhe me implementimin e skrining-programit për kancerin në gji, përmes shikimeve mjekësore pa pagesë, për një kohë presim se do të japë do farë të dhënash. Kjo shumë do na e kishte lehtësuar punën në të ardhmen, sepse do të mund të silleshim sipas nevojave. Prandaj, angazhimet tona janë të fokusuara në implementimin e Strategjisë së kontrollimit të kancerit ose të Planit nacional, me të cilin në pesë deri në dhjetë vitet e ardhshme do të duhet të sigurohen numrat, sipas të cilëve do të kishim vepruar. Nuk guxon të harrohet se ne zëmë vendin e tretë në Evropë për nga vdekshmëria nga kanceri dhe nuk guxojmë që edhe më tej të shfrytëzojmë numra nga organizatat e jashtme – komenton Biba Dodeva, kryetare e “Borka”.
Kompetentët nuk e dinë se kush është kompetent
Deri në vitin 2010 në Maqedoni, siç transmetojnë organizatat joqeveritare, ka pasur njëfarësoj të dhënash me statistika për sëmundjet, por në vitet e fundit kjo është shndërruar në mister dhe aktivistët vështirë arrijnë deri te të dhënat zyrtare. “Borka” mund të iniciojë krijimin e regjistrit, por kjo megjithatë është kompetencë e pushteteve shtetërore të shëndetësisë. Por ato, në vend se të koordinohen dhe të bëjnë unifikimin e të dhënave për sëmundjet, para së gjithash për ato malinje, ia hedhin përgjegjësinë njëra-tjetrës. Para katër muajve nga “Borka” i është dërguar kërkesa Institutit të Shëndetit Publik, institucionit që logjikisht duhet t’i ketë të gjitha të dhënat rreth pacientëve të sapo sëmurë dhe të atyre që kanë ndërruar jetë, që t’u mundësohet qasja deri te të dhënat për rastet e reja të regjistruara nga kanceri. Por, atje u janë përgjigjur se statistika e këtillë është në kompetencë të Ministrisë së Shëndetësisë. Të mësuar nga përgjigjja e Institutit, “Borka” i kishte dërguar letër Ministrisë, prej ku kishin marrë përgjigje të habitshme, se për numrat kompetent është Instituti i Shëndetit Publik, i njëjti institucion i cili më parë i kishte drejtuar te Ministria.
Para disa javësh “Borka” i kishte njoftuar të dy institucionet shëndetësore, të cilat ashtu-ashtu e kanë për obligim që t’i kenë në dispozicion të dhënat për sëmundjet, se janë të habitur nga përgjigjet dhe se institucionet shtetërore nuk janë të koordinuara në lidhje me të dhënat.
– Pastaj kërkuam të dhëna deri në vitin 2010, për shkak se e dimë që deri atëherë ka njëfarë statistike, por edhe kjo nuk na u dha. Po të kemi regjistrin e sëmundjeve, atëherë do ta dimë se sa pacientë janë në diagnostikë, sa janë në ndonjë trajtim, sa veta marrin terapi, e sa i janë nënshtruar preventivës. Thjesht, kështu shumë lehtë do ta dimë se çfarë terapie bashkëkohore duhet të sigurojmë dhe t’u mundësojmë pacientëve shërim konkret dhe efikas. Më tej, nëse kemi të dhëna të sakta për sëmundjen konkrete, do ta dimë se sa të holla na duhen nga arka e shtetit për barna për atë sëmundje, do të thotë do të harxhojmë në mënyrë racionale, ndërkaq do të mund të parashikohet edhe konstruksioni financiar i preventivës nga ajo sëmundje. Do të thotë, ne jemi në situatë kur e kemi patjetër ta rrotullojmë tërë sistemin jo të shëndoshë dhe përmes regjistrave të përpiqemi ta vëmë në njëfarë rendi. Meqenëse tani gjithçka shkon paushall, prandaj edhe kemi barna të gabuara në praktikë – analizon Mirjana Babamova nga “Borka”. Prej këtu del pyetja se si funksionon sistemi shëndetësor pa numra preciz dhe përfundimtarë rreth sëmundjeve dhe si do të mund të definohet në të ardhmen plani ose strategjia për pengimin e sëmundjeve, përkatësisht për shërimin e vërtetë të pacientëve. Në përpjekjen që të arrijmë deri në disa numra, biseduam me të dy institucionet kompetente.
Në Ministrinë e Shëndetësisë, papritmas, por në mënyrë kategorike, nuk u pajtuan që të flasin rreth temës. Në fillim dërguam e-mail me disa pyetje, që pastaj me telefon të na njoftojnë se shefi i kabinetit të ministrit nuk i lejon shërbimit për marrëdhënie me publikun që të dërgojë përgjigje. Në Institutin e Shëndetit Publik biseduam me Dragan Gjorgjevin, i cili barti përvojën se si shfrytëzohen të dhënat që arrijnë nga qendrat rajonale të Shëndetit Publik.
– Këto të dhëna përpunohen në nivel mujor dhe vjetor dhe përmes qendrave rajonale arrijnë tek Instituti i Shëndetit Publik, e prejardhja e tyre vjen nga ambulancat dhe spitalet. Në të njëjtën mënyrë i marrim edhe të dhënat nga intervenimet e ndihmës urgjente. Detaje për sëmundjet dhe terapitë marrim nga baza e Fondit të Shëndetësisë. Të gjitha këto janë të dhëna relevante. Të dhënat nga baza “Termini im” nuk i kemi shfrytëzuar. Sa u takon të dhënave për vdekshmërinë dhe shkaktarët, ato i marrim nga Enti i Statistikës, shpjegon Gjorgjevi.
Të dhënat nga Maqedonia nuk i ke në statistikën evropiane
Nëse i pyet institucionet kompetente, ato gjithsesi që do të përgjigjen se i kanë numrat, por pse të dhënat e tyre nuk janë relevante dhe nuk janë të pranuara nga organizatat statistikore evropiane, ku Maqedonia obligohet që t’i dërgojë të dhënat për sëmundjet? Mos, vallë, këtu është problemi i mosekzistimit të definicionit të qartë për regjistrin? Te ne të gjitha të dhënat që mblidhen, së paku ato te të cilat ka qasje, janë të vjetruara. Në “Helthgruper” vazhdimisht ballafaqohen me numra të vjetër dhe jokomplet për sëmundjet.
-E dini, kompetentët gjithnjë do të sillen në rreth dhe do t’ju bindin se ekzistojnë numrat, por nëse është ashtu, përse atëherë këto numra nuk i ke në statistikën e “Eurostatit”, ku Maqedonia është e obliguar që t’i dorëzojë të dhënat? Kot se te ne do të të thonë se i kemi të dhënat, kur në qendrat statistikore evropiane nuk i ke. Të huajt gjithnjë i kanë diskredituar të dhënat nga Maqedonia – konsideron Vlladimir Llazareviq nga “Helthgruper”.
Dhe, kështu është vërtet. Nëse e hapni sajtin e Organizatës Botërore të Shëndetësisë data.euro.who.int, në pjesën ku bëhet azhurnimi i statistikës, përkatësisht ku përpunohen numrat për sëmundjet, e pastaj përmes tyre thuren plane dhe programe, Maqedonia në më shumë raste nuk ka të dhëna që nga viti 2010 e këndej, e për disa sëmundje, madje, që nga viti 2008. Më konkretisht, për kancerin në gji Maqedonia për herë të fundit ka dorëzuar të dhëna para shtatë vitesh. 2010-ta ka qenë viti i fundit kur Maqedonia ka pasur numra relevantë për vdekshmërinë te foshnjat, e cila atëherë ka shënuar shkallën 7,6 në 1.000. Pastaj, ndër vite, ky numër është rritur, por numrin e saktë as ka kush e njofton, as ka kush e përcakton. Për krahasim, shtetet e rajonit për këto dy statistika kanë numra të vitit 2013 ose 2014.
–Asnjë hulumtues nuk mund të mbështetet në këta numra humbës, të cilët praktikisht nuk i ke në sajtet relevante. Kjo i referohet faktit se nuk ka të dhëna të sinkronizuara tek institucionet vendore. “Termini im” është shembull i mirë për mbajtjen e do farë të dhënave të sakta, por ato nuk janë të sinkronizuara. Instituti i Shëndetit Publik pret të dhëna nga spitalet dhe kjo është një procedurë më e ngadaltë, ndërsa të dhënat nga “Termini im” lëvizin më shpejt, por nuk janë të dhëna në kornizën e unifikuar, e cila do të sigurojë numra të saktë. Të themi, për një sëmundje konkrete të keni numrin e të sëmurëve, ky numër të jetë në “Eurostat”, prej tij të nxjerrim analiza dhe krahasime për të krijuar politikën shëndetësore. Ideja që të formohet regjistri është pikërisht përcjellja e trendit të sëmundjes ndër vite – a zvogëlohet, për shembull, shkalla e vdekshmërisë, apo mos rritet, që prej aty të dihet se çfarë duhet përdorur – a mos duhet më shumë fokusim tek preventiva, apo te sigurimi i barnave. I tërë sistemi disi është i lidhur, por fillimin e ka te numrat e vërtetë, të saktë, të shprehur përmes Regjistrit – komenton Llazareviqi.
Njerëzit që e azhurnojnë dhe e përcjellin sistemin elektronik të “Terminit tim”, bashkë me tërë strukturën e IT-së, kanë shumë të dhëna të cilat në këtë moment nuk janë në funksion, përkatësisht përpunohen në mënyrë konfuze dhe nuk korrespondojnë me ato të institucioneve të tjera. E, pa numra të saktë, pa diagnoza të sakta, pa preventiva dhe terapi, me një fjalë, pa regjistër – nuk ka shëndet.
Tregimi është punuar në kuadër të projektit „Raportimi për shoqërinë civile dhe ndikimi i tij në ndryshimet në shoqëri“, të cilin e realizon Instituti Maqedonas për Media në partneritet me Qendrën për Gazetari Hulumtuese – SCOOP Maqedoni, me mbështetje financiare nga programi
Civica Mobilitas.
Përmbajtja e tregimit është përgjegjësi e vetme e autorit dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohet se i paraqet pikëpamjet e Civica Mobilitas, të Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC) ose të organizatave që e realizojnë.
